হজৰত মৌলানা মহম্মদ কাছিম নানোটভি (১৮৩৩–১৮৮০) আছিল ভাৰতীয় উপমহাদেশৰ এজন প্ৰখ্যাত ইছলামিক পণ্ডিত, ধৰ্মতত্ত্ববিদ আৰু স্বাধীনতা সংগ্ৰামী। তেওঁক বিশেষকৈ বিশ্ববিখ্যাত ইছলামিক শিক্ষানুষ্ঠান দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ প্ৰতিষ্ঠাপক হিচাপে জনা যায়।
তেওঁৰ জীৱন আৰু অৱদানৰ চমু আভাস তলত দিয়া হ’ল
১. জন্ম আৰু বংশ পৰিচয়
মৌলানা কাছিম নানোটভিৰ জন্ম ১৮৩৩ চনত উত্তৰ প্ৰদেশৰ চাহাৰনপুৰ জিলাৰ নানোটা নামৰ গাঁৱত হৈছিল। তেওঁৰ বংশাৱলী ইছলামৰ প্ৰথম খলিফা হজৰত আবু বকৰ ছিদ্দিক (ৰা:)-ৰ সৈতে সম্পৰ্কিত বুলি ধৰা হয়।
২. শিক্ষা-দীক্ষা
তেওঁ প্ৰাৰম্ভিক শিক্ষা নিজ গাঁৱতে লাভ কৰিছিল। তাৰ পিছত তেওঁ দেওবন্দ আৰু দিল্লীত উচ্চ শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে। তেওঁ সেই সময়ৰ বিখ্যাত পণ্ডিত মৌলানা মামলুক আলী আৰু শ্বাহ ৱালিউল্লাহ মুহাদ্দিছ দেহলভীৰ ধাৰাৰ পণ্ডিতসকলৰ ওচৰত হাদীছ আৰু ফিিকহ্ (ইছলামিক আইন) অধ্যয়ন কৰিছিল।
৩. দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ প্ৰতিষ্ঠা (১৮৬৬)
১৮৫৭ চনৰ চিপাহী বিদ্ৰোহৰ ব্যৰ্থতাৰ পিছত ভাৰতীয় মুছলমানসকলৰ ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয় ৰক্ষা কৰাৰ বাবে তেওঁ ১৮৬৬ চনৰ ৩০ মে’ত উত্তৰ প্ৰদেশৰ দেওবন্দত এটা সৰু ডালিম গছৰ তলত এখন মাদ্ৰাছা স্থাপন কৰিছিল। এয়াই পৰৱৰ্তী সময়ত দাৰুল উলুম দেওবন্দ নামেৰে জনাজাত হয়, যিটো বৰ্তমান বিশ্বৰ অন্যতম বৃহত্তম ইছলামিক কেন্দ্ৰ।
৪. ১৮৫৭-ৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰাম
তেওঁ কেৱল এজন ধৰ্মীয় পণ্ডিতেই নাছিল, বৰঞ্চ এজন দেশপ্ৰেমীও আছিল। ১৮৫৭ চনৰ ব্ৰিটিছ বিৰোধী আন্দোলনত তেওঁ সক্ৰিয়ভাৱে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁৰ শিক্ষক হাজী ইমদাদুল্লাহ মুহাজিৰ মক্কীৰ নেতৃত্বত তেওঁ থানাভৱন অঞ্চলত ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰিছিল।
৫. উল্লেখযোগ্য কৰ্ম আৰু চিন্তা
যুক্তিবাদী দৃষ্টিভংগী: তেওঁ ইছলামিক বিশ্বাসক যুক্তি আৰু দৰ্শনৰ মাধ্যমেৰে উপস্থাপন কৰাত পাকৈত আছিল।
ৰচনাৱলী: তেওঁৰ আটাইতকৈ বিখ্যাত কিতাপসমূহৰ ভিতৰত 'আব-ই-হায়াত', 'তহজীরুন নাজ', আৰু 'গুফতুগু-ই-মাজহাবী' অন্যতম।
সৰল জীৱন: তেওঁ অতিশয় ধাৰ্মিক আৰু নম্ৰ স্বভাৱৰ লোক আছিল। তেওঁ নিজকে কেতিয়াও দাৰুল উলুমৰ 'গৰাকী' বুলি ভবা নাছিল, বৰঞ্চ এজন সামান্য সেৱক হিচাপেহে কাম কৰিছিল।
নানোটভিৰ উল্লেখযোগ্য গ্ৰন্থসমূহ
মৌলানা নানোটভি কেৱল এজন বক্তাই নাছিল, তেওঁ এজন গভীৰ দাৰ্শনিক আৰু লেখক আছিল। তেওঁৰ লিখনীৰ বিশেষত্ব হ'ল যে তেওঁ অতি কঠিন তাত্ত্বিক বিষয়বোৰ যুক্তিৰে বুজাই দিছিল।
আব-ই-হায়াত (Aab-e-Hayat): এইখন তেওঁৰ আটাইতকৈ চৰ্চিত গ্ৰন্থ। ইয়াত তেওঁ নবীসকলৰ জীৱন আৰু মৃত্যুৰ ধাৰণাটো ইছলামিক আৰু তৰ্কশাস্ত্ৰৰ দৃষ্টিৰে ব্যাখ্যা কৰিছে।
তহজীরুন নাজ (Tahzirun Nas): এই কিতাপখনত তেওঁ 'খাতামুন্ নবীয়ীন' বা 'শেষ নবী'ৰ ধাৰণাটো অত্যন্ত দৰ্শনিক পদ্ধতিৰে আলোচনা কৰিছে।
হুজ্-জাতুল ইছলাম (Hujjatul Islam): ইয়াত তেওঁ ধৰ্মীয় বিশ্বাস আৰু যুক্তিৰ মাজত থকা সম্পৰ্কৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে।
গুফতুগু-ই-মাজহাবী: হিন্দু ধৰ্ম আৰু ইছলাম ধৰ্মৰ পণ্ডিতসকলৰ মাজত হোৱা তৰ্ক আৰু ধৰ্মীয় আলোচনাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এইখন লিখা হৈছিল।
দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ ইতিহাস (সংক্ষেপে)
দাৰুল উলুম দেওবন্দক কেৱল এখন মাদ্ৰাছা বুলি ক’লে ভুল হ’ব; ই আছিল এটা আন্দোলন।
প্রতিষ্ঠাৰ পটভূমি: ১৮৫৭ চনৰ বিদ্ৰোহ বিফল হোৱাৰ পিছত ভাৰতত মোগল শাসনৰ সম্পূৰ্ণ পতন ঘটে আৰু ব্ৰিটিছ শিক্ষা পদ্ধতি (মেকুলে শিক্ষা) প্ৰৱৰ্তন হয়। ইছলামিক সংস্কৃতি আৰু জ্ঞান হেৰাই যোৱাৰ আশংকাত মৌলানা কাছিম নানোটভিয়ে কেইবাজনো বন্ধুৰ সৈতে (যেনে: মৌলানা ৰছিদ আহমেদ গংগুহী, হাজী আবিদ হুছেইন) মিলি ১৮৬৬ চনত এই প্ৰতিষ্ঠানটো স্থাপন কৰে।
আঠোটা নীতি (Usool-e-Hashtgana): নানোটভিয়ে এই প্ৰতিষ্ঠানটো চলাবলৈ ৮টা মূল নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰি দিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল— চৰকাৰী অনুদান নলৈ কেৱল জনসাধাৰণৰ দান (চান্দা)-ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা, যাতে শিক্ষাৰ ওপৰত চৰকাৰৰ কোনো হস্তক্ষেপ নাথাকে।
প্রথম ছাত্র আৰু শিক্ষক: প্ৰতিষ্ঠানটোৰ প্ৰথমজন শিক্ষক আছিল মোল্লা মাহমুদ আৰু প্ৰথমজন ছাত্ৰ আছিল মহমুদ হাচান (যাক পিছলৈ 'শ্বাইখুল হিন্দ' নামেৰে জনা যায়)।
স্বাধীনতা সংগ্ৰামত দেওবন্দৰ ভূমিকা
দাৰুল উলুম দেওবন্দ কেৱল ধৰ্মীয় শিক্ষাৰ কেন্দ্ৰ নাছিল, বৰঞ্চ ই ব্ৰিটিছ বিৰোধী সংগ্ৰামৰো এক কেন্দ্ৰ আছিল।
ৰেচমী ৰুমাল আন্দোলন: শ্বাইখুল হিন্দ মৌলানা মহমুদ হাচানে ব্ৰিটিছক ভাৰতৰ পৰা খেদিবলৈ এক গোপন পৰিকল্পনা কৰিছিল, যিটো ইতিহাসত 'ৰেচমী ৰুমাল আন্দোলন' (Silk Letter Movement) নামেৰে জনাজাত।
ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছক সমৰ্থন: দেওবন্দী পণ্ডিতসকলে ১৯১৯ চনত 'জমিয়ত উলেমা-ই-হিন্দ' গঠন কৰিছিল আৰু ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে মহাত্মা গান্ধীৰ অসহযোগ আন্দোলনক পূৰ্ণ সমৰ্থন দিছিল।
ৰেচমী ৰুমাল আন্দোলন (Silk Letter Movement)
এইটো আছিল ব্ৰিটিছ শাসনৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতীয় ওলামাসকলে (ধৰ্মীয় পণ্ডিত) চলোৱা এক অতি গোপনীয় আৰু বৈপ্লৱিক কাৰ্যসূচী।
নেতৃত্ব: ইয়াৰ মূল পৰিকল্পনাকাৰী আছিল দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ প্ৰথম ছাত্ৰ মৌলানা মহমুদ হাচান (যাক শ্বাইখুল হিন্দ বুলি জনা যায়) আৰু তেওঁৰ শিষ্য মৌলানা ওবাইদুল্লাহ সিন্ধী।
পৰিকল্পনা: তেওঁলোকৰ লক্ষ্য আছিল আফগানিস্তান, তুৰস্ক আৰু জাৰ্মানীৰ সহায়ত ভাৰতত ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে এক সশস্ত্ৰ বিদ্ৰোহ গঢ়ি তোলা।
ৰেচমী ৰুমালৰ ব্যৱহাৰ: সেই সময়ত ব্ৰিটিছ চোৰাংচোৱাৰ পৰা বাচিবলৈ তেওঁলোকে গোপন বাৰ্তাসমূহ কাগজৰ পৰিৱৰ্তে ৰেচমী কাপোৰ বা ৰুমালত লিখিছিল। এই ৰুমালবোৰ কাপোৰৰ তলত চিলাই কৰি এঠাইৰ পৰা আনঠাইলৈ পঠিওৱা হৈছিল যাতে কোনেও ধৰিব নোৱাৰে।
বিফলতা: ১৯১৬ চনত এই গোপন পত্ৰসমূহ ব্ৰিটিছৰ হাতত পৰি যায়। ইয়াৰ ফলত মৌলানা মহমুদ হাচানক গ্ৰেপ্তাৰ কৰি মাল্টা দ্বীপলৈ নিৰ্বাসিত কৰা হয়। যদিও এই আন্দোলন বিফল হৈছিল, তথাপিও ই ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামক এক নতুন মাত্ৰা দিছিল।
দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ শিক্ষা পদ্ধতি (Dars-e-Nizami)
দেওবন্দী শিক্ষা পদ্ধতিটো মূলতঃ পৰম্পৰাগত ইছলামিক জ্ঞানৰ ওপৰত আধাৰিত, যাক 'দৰ্ছে নিজামী' বুলি কোৱা হয়। ইয়াৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ হ'ল:
পাঠ্যক্ৰম: ইয়াত আৰবী ভাষা আৰু সাহিত্য, কোৰআনৰ ব্যাখ্যা (তফছিৰ), মহম্মদ (ছা:)ৰ বাণী (হাদীছ), ইছলামিক আইন (ফিকহ্) আৰু দৰ্শন বা তৰ্কশাস্ত্ৰ (মাজাহেব) চৰ্চা কৰা হয়।
জনসাধাৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা: এই পদ্ধতিৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ বিশেষত্ব হ'ল ইয়াৰ আৰ্থিক স্বতন্ত্ৰতা। ই কোনো ধনাঢ্য ব্যক্তি বা চৰকাৰৰ পৰা ধন নলয়। সাধাৰণ ৰাইজৰ সৰু সৰু দানেৰেহে ই চলে, যাতে শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত কোনো ৰাজনৈতিক হেঁচা নাথাকে।
বিনামূলীয়া শিক্ষা: ইয়াত শিক্ষাৰ্থীসকলক থকা, খোৱা আৰু শিক্ষা সম্পূৰ্ণ বিনামূলীয়াকৈ প্ৰদান কৰা হয়।
চৰিত্ৰ গঠন: কেৱল কিতাপ পঢ়াই নহয়, শিক্ষাৰ্থীসকলক আধ্যাত্মিক আৰু নৈতিক চৰিত্ৰ গঠনত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হয়।
| বিষয় | তথ্য |
| প্ৰথম শিক্ষক | মোল্লা মাহমুদ |
| প্ৰথম ছাত্ৰ | শ্বাইখুল হিন্দ মৌলানা মহমুদ হাচান |
| প্ৰতিষ্ঠাৰ স্থান | দেওবন্দৰ 'ছাট্টা মছজিদ'ৰ এটা ডালিম গছৰ তলত |
| প্ৰতিষ্ঠাৰ চন | ১৮৬৬ চনৰ ৩০ মে’ |
মৌলানা কাছিম নানোটভিয়ে যি সপোন দেখিছিল, সেয়া আজি বিশ্বৰ হাজাৰ হাজাৰ মাদ্ৰাছাৰ জৰিয়তে জীয়াই আছে।
শ্বাইখুল হিন্দ মৌলানা মহমুদ হাচান (১৮৫১–১৯২০)
মৌলানা মহমুদ হাচান আছিল দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ প্ৰথম ছাত্ৰ আৰু পৰৱৰ্তী সময়ত ইয়াৰ মুৰব্বী শিক্ষক। তেওঁক 'শ্বাইখুল হিন্দ' (ভাৰতৰ নেতা বা শিক্ষক) উপাধিৰে জনা যায়।
স্বাধীনতা সংগ্ৰামী: তেওঁ কেৱল এজন ধৰ্মীয় পণ্ডিতেই নাছিল, বৰঞ্চ ব্ৰিটিছ বিৰোধী সংগ্ৰামৰ এজন অন্যতম সেনাপতি আছিল। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে ব্ৰিটিছক ভাৰতৰ পৰা নখেদিলে দেশৰ আৰু ধৰ্মৰ উন্নতি অসম্ভৱ।
মাল্টাৰ বন্দী জীৱন: 'ৰেচমী ৰুমাল আন্দোলন' ফাদিল হোৱাৰ পিছত, ব্ৰিটিছে তেওঁক মক্কাত গ্ৰেপ্তাৰ কৰে আৰু ১৯১৭ চনৰ পৰা ১৯২০ চনলৈকে ভূমধ্যসাগৰৰ মাল্টা দ্বীপত বন্দী কৰি ৰাখে। তাত তেওঁক অমানুষিক নিৰ্যাতন দিয়া হৈছিল, কিন্তু তেওঁ নিজৰ স্থিতিত অটল আছিল।
জামিয়া মিলিয়া ইছলামিয়াৰ প্ৰতিষ্ঠা: ১৯২০ চনত কাৰাগাৰৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰাৰ পিছত, তেওঁ আলিগড়ত জামিয়া মিলিয়া ইছলামিয়া বিশ্ববিদ্যালয়ৰ আধাৰশিলা স্থাপন কৰে।
কোৰআনৰ অনুবাদ: তেওঁ কাৰাগাৰত থকা সময়ছোৱাতে পবিত্ৰ কোৰআনৰ এক অতি সৰল আৰু সাৱলীল উৰ্দু অনুবাদ কৰিছিল, যিটো আজিও অতি জনপ্ৰিয়।
বৰ্তমান দাৰুল উলুম দেওবন্দৰ স্থিতি
বৰ্তমান সময়ত দাৰুল উলুম দেওবন্দ বিশ্বৰ ইছলামিক জগতৰ এক অন্যতম শক্তিশালী কেন্দ্ৰ। ইয়াৰ বৰ্তমানৰ প্ৰাসংগিকতা এনেধৰণৰ:
বিশাল শিক্ষা কেন্দ্ৰ: বৰ্তমান ইয়াত হাজাৰ হাজাৰ শিক্ষাৰ্থীয়ে শিক্ষা গ্ৰহণ কৰি আছে। কেৱল ভাৰতৰে নহয়, বৰঞ্চ দক্ষিণ আফ্ৰিকা, ব্ৰিটেইন, মধ্য এছিয়া আদিৰ পৰাও ছাত্ৰসকল ইয়ালৈ আহে।
ফতোৱা কেন্দ্ৰ: ইয়াত এটা অতি শক্তিশালী 'দাৰুল ইফতা' (Fatwa Department) আছে। বিশ্বৰ যিকোনো প্ৰান্তৰ মুছলমান লোকে ধৰ্মীয় বা সামাজিক সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে ইয়াৰ পৰা নিৰ্দেশনা বা ফতোৱা বিচাৰে।
ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱ: দেওবন্দ পোনপটীয়াকৈ কোনো ৰাজনৈতিক দলৰ সৈতে জড়িত নহ'লেও, ইয়াৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা ধৰ্মীয় আৰু সামাজিক সিদ্ধান্তই ভাৰতৰ মুছলমান সমাজত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায়।
সন্ত্রাসবাদৰ বিৰোধিতা: ২০০৮ চনত দাৰুল উলুম দেওবন্দে এক ঐতিহাসিক সন্মিলন পাতি সন্ত্রাসবাদৰ বিৰুদ্ধে এক বৃহৎ ফতোৱা জাৰি কৰিছিল। তেওঁলোকে স্পষ্টকৈ ঘোষণা কৰিছিল যে ইছলামত নিৰ্দোষী মানুহক হত্যা কৰা বা অশান্তি সৃষ্টি কৰাৰ কোনো স্থান নাই।
দাৰুল উলুমৰ কেইজনমান প্ৰখ্যাত পণ্ডিত
| নাম | বিশেষ অৱদান |
| মৌলানা আনোৱাৰ শ্বাহ কাশ্মীৰী | এজন বিৰল মেধাসম্পন্ন মুহাদ্দিছ (হাদীছ বিশেষজ্ঞ)। |
| মৌলানা আশ্রফ আলী থানভী | আধ্যাত্মিক গুৰু আৰু বিখ্যাত কিতাপ 'বেহেস্তী জেওৰ'ৰ লেখক। |
| মৌলানা হুছেইন আহমেদ মাদানী | 'দ্বি-জাতি তত্ত্ব'ৰ বিৰোধিতা কৰা আৰু অখণ্ড ভাৰতৰ সমৰ্থক এজন ডাঙৰ নেতা। |
কিয় দেওবন্দ ইমান গুৰুত্বপূৰ্ণ?
দেওবন্দ কেৱল এটা ধৰ্মীয় অনুষ্ঠান নহয়, ই হ'ল এক বিচাৰধাৰা। ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্য হ'ল— ইছলামৰ মূল শিক্ষাৰ সৈতে মানুহক চিনাকি কৰাই দিয়া আৰু আধুনিকতাৰ মাজতো নিজৰ পৰিচয় ৰক্ষা কৰা।
হজৰত মৌলানা মহম্মদ কাছিম নানোটভি
মৃত্যু
মাত্ৰ ৪৭ বছৰ বয়সত ১৮৮০ চনৰ ১৫ এপ্ৰিলত এইজনা মহান পণ্ডিতৰ মৃত্যু হয়। তেওঁক দেওবন্দৰ 'কাছিমী কবৰস্থান'ত দাফন কৰা হয়।
